Ցեղասպանագիտական հանդես
Էջ 9-20
Ամփոփում
Առաջին աշխարհամարտում Օսմանյան կայսրության պարտությունը և իշխանությունից երիտթուրքերի հեռացումը որևէ կերպ չթեթևացրեց ոչ թուրք ժողովուրդների վիճակը, որոնք շարունակում էին ցեղասպանության և էթնիկ զտումների ենթարկվել: Հանցավոր քաղաքականության ցեղասպանական բնույթն արձանագրելու տեսակետից անհրաժեշտություն է առաջանում հայերի և հույների դեմ Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում երիտթուրքերի կատարած ոճրագործությունները համեմատել պատերազմից հետո քեմալականների կատարած հանցագործությունների հետ՝ համադրելով դրանց փուլերը, ներգրավված ուժերը և մեթոդները:
Բանալի բառեր՝ Օսմանյան կայսրություն, Արևմտյան Հայաստան, Հայոց ցեղասպանություն, Մեծ եղեռն, Զմյուռնիա, հայ և հույն բնակչության զանգվածային կոտորածներ:
Ստացվել է 25.10.2022
Ընդունվել է տպագրության 05.04.2023
https://doi.org/10.51442/jgs.0036
Էջ 21-34
Ամփոփում
1915-1923 թթ. Հայոց ցեղասպանության մասին տարբեր լեզուներով լույս են տեսել բազմաթիվ ուսումնասիրություններ, փաստաթղթերի ժողովածուներ, քաղաքագետների և հասարակական գործիչների ասույթներ, գեղարվեստական տարբեր ժանրերի ստեղծագործություններ, սակայն հրատարակված այդ հսկայական գրականության մեջ հաճախ բացակայել է ժողովրդի ձայնը՝ պատմական հիշյալ իրադարձություններից անմիջական տպավորություններ ստացած ականատես-վկա վերապրողների պատմած հուշերն ու հաղորդած ժողովրդական երգերը, որոնք ևս պատմաճանաչողական, փաստավավերական և սկզբնաղբյուրային կարևոր արժեք են ներկայացնում: Եվ ինչպես ամեն մի հանցագործություն բացահայտելիս որոշիչ են վկաների ցուցմունքները, նույնպես և Զմյուռնիայի աղետի ուսումնասիրման պարագայում պետք է հենվել նաև ականատես վերապրողների վկայությունների վրա, որոնք օբյեկտիվորեն ներկայացնում են հայերի և հույների այդ զանգվածային ողբերգության մանրամասները, և որոնցից յուրաքանչյուրն իրավական տեսակետից ապացուցողական նշանակություն ունի Հայկական հարցի արդարացի լուծման և Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործում:
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, ականատես, վկա, Զմյուռնիա, աղետ, Քեմալ, ազգայնական, թուրք, հայրենազրկում, Լոզան, Սփյուռք:
Ստացվել է 01.12.2022
Ընդունվել է տպագրության 12.04.2023
https://doi.org/10.51442/jgs.0037
Էջ 35-49
Ամփոփում
Հոդվածում հեղինակը, որ բժիշկ Կարապետ Խաչերյանի` Զմյուռնիայի աղետի մասին մեզ թողած օրագրի հայտնաբերողն է, հրատարակիչն ու տարածողը, դիտարկում է այդ գրվածքի շուրջ առկա գնահատականները։ Երեք տասնամյակի ընթացքում օրագիրը երկար ճանապարհ է անցել։ Երկու անգամ հայերեն (բնագիր արևմտահայերեն և արևելահայերեն) հրատարակվելուց հետո օրագիրը մինչև օրս աշխարհին ներկայացել է յոթ լեզուներով, որոնց շնորհիվ այն Հայոց ցեղասպանության պատմությանը նվիրված աղբյուրների մեջ հայտնի է դարձել որպես ամենից շատ թարգմանված գործերից մեկը։
Հոդվածում բժիշկ Կարապետ Խաչերյանի օրագրի մասին կարծիքներ են մեջբերվում փորձագետների գրախոսականներից, նամակներից և ելույթներից։ Դրանց մեջ գլխավորապես նշվում է օրագրի բացառիկ արժեքը` որպես պատմական փաստաթուղթ և սկզբնաղբյուր։ Հաճախ է շեշտվել նաև օրագրի գրական արժեքը, սակայն այդ տեսանկյունից երբեք չի վերլուծվել։ Նման փորձ` օրագրից ընտրած երկու հատվածի հիման վրա, առաջին անգամ կատարում է հոդվածի հեղինակը` ի հայտ բերելով գրող Կարապետ Խաչերյանի հատուկ կարողությունը` կիրառելու գրական հնարքներ և վարպետորեն օգտագործելու հայոց լեզվի հարուստ բառապաշարն ու բառաձևերը։
Բանալի բառեր՝ օրագիր, բնագիր, ձեռագիր, թարգմանություն, վավերագրություն, սկզբնաղբյուր, փաստաթուղթ, գրական գործ, գրականագիտական վերլուծություն։
Ստացվել է 15.01.2023
Ընդունվել է տպագրության 02.05.2023
https://doi.org/10.51442/jgs.0038
Էջ 50-61
Ամփոփում
1922 թ. Զմիւռնիայի աղէտի վերաբերեալ բազմազան վկայութիւններ առկայ են նաեւ հայ թատերական յուշագրական գրականութեան մէջ։ Հետաքրքիր զուգադիպութեամբ՝ քաղաքում այդ աղէտալի իրադարձութեան ժամանակ գտնուել են արեւելահայ թատրոնի գործիչներ, որոնք եւ որոնց ժառանգներն իրենց յուշագրութիւններում «առաջին աղբիւրից» գրաւոր վկայութիւններ են թողել աղէտի մասին։ Արեւելահայ բեմի առնուազն վեց գործիչ ականատես է եղել եւ վերապրել Զմիւռնիայի աղէտը։ Նրանց յայտնուելն օսմանեան այդ նաւահանգստային քաղաքում պատահական էր, սակայն ոչ անսպասելի. հայ մշակոյթի կենտրոններից մէկը՝ Զմիւռնիան, միշտ ունեցել է այցելու հայ մտաւորականներ եւ արուեստագէտներ։ Անսպասելին թերեւս հայ դերասանների որպէս ռուսահպատակ ներկայանալու իրողութիւնն է, որի շնորհիւ էլ նրանք ազատուել են մահից:
Սոյն հրապարակման մէջ ներկայացուած են այդ յուշագրութիւնների համապատասխան հատուածները՝ Հայկ եւ Էմմա Արծիւների «Աշխարհով մեկ» (Երեւան, 1964), Մարիկա Աբելեանի «Իմ հօր՝ Յովհաննէս Աբելեանի մասին» (Երեւան, 2000, ռուսերէն) եւ Եւգենեա Արիստակեանի «Յուշեր գաղութահայ կեանքից» (Կահիրէ, 2019) հատորներից։ Բոլոր յուշագիրներն էլ հաստատում են ծանօթ իրողութիւնները՝ հայերի եւ յոյների յուսահատ ինքնապաշտպանութիւնը, թուրքերի՝ հայկական թաղի թալանն ու հրկիզումը, օտարերկրեայ նաւերի ղեկավարների՝ աղքատ աղէտեալներին փրկութիւնը մերժելը, մինչդեռ հարուստներին դրամով ընդունելը եւ այլն։
Թէեւ այդ յուշագրութիւններն արդէն հրատարակուած են, սակայն լինելով ոչ այնքան դիւրամատչելի (եւ անծանօթ), աւելորդ չէ դրանց վերարծարծումը սոյն համաբնագրում՝ մատչելի դարձնելու համար պատմաբաններին եւ ցեղասպանագէտներին եւ լրացուցիչ մանրամասներ հաղորդելու տուեալ իրադարձութեան վերաբերեալ։
Բանալի բառեր՝ Զմիւռնիայի աղէտ, արեւելահայ դերասաններ, ականատեսի վկայութիւններ, Յովհաննէս Աբելեան, Եւգենեա Արիստակեան, Սուրաբեաններ, Հայկ Արծիւ:
Ստացվել է 10.12.2022
Ընդունվել է տպագրության 05.02.2023
https://doi.org/10.51442/jgs.0039
Էջ 62-76
Ամփոփում
Չեխերեն գրավոր աղբյուրներում 19-րդ դարի վերջի Զմյուռնիայի, ապա նաև 1922 թ. սեպտեմ-բերին քաղաքում բռնկված աղետալի հրդեհի մասին ուշադրության արժանի տեղեկություններ կան։ Դրանք սակայն երբևէ գիտական առանձնակի ուսումնասիրության և վերլուծության նյութ չեն դարձել ոչ միայն հայկական գիտական շրջանակներում, այլև Չեխոսլովակիայում, որտեղ Հունաստանում բռնկված քաղաքացիական պատերազմից հետո ապաստանած մեծաքանակ հունական համայնքը կարող էր հետաքրքրության ալիք բարձրացնել։ Մինչդեռ Զմյուռնիայի մասին չեխերեն հրապարակումներ կան և՛ պարզ ուղեգրություններում, և՛ ազգագրական ու աշխարհագրական հետազոտություններում, և՛ ավաղ քաղաքական հստակ ուղղվածությամբ արևելագիտական մենագրություններում։ Օսմանյան կայսրության դաշնակից Ավստրո-Հուն-գարիայի մաս լինելու փաստը նախ պարտադրյալ, ապա նաև սովորութային երանգներ է հաղորդել չեխական և չեխոսլովակյան լրատվությանը, ինչի դեմ արդեն նորանկախ Չե-խոսլովակիայում հանդես է եկել գրող և ճանապարհորդ Կարել Հանսան։
Հոդվածում ներկայացվող օրինակները կարևոր, իսկ երբեմն էլ եզակի են իբրև թեմայի մասին նոր աղբյուրներ։
Բանալի բառեր՝ Զմյուռնիա, Օսմանյան կայսրություն, Մեծ աղետ, ցեղասպանություն, Չեխիա, Չեխոսլովակիա, Կարել Հանսա, ուղեգրություններ:
Ստացվել է 05.01.2023
Ընդունվել է տպագրության 25.04.2023
https://doi.org/10.51442/jgs.0040
Էջ 77-89
Ամփոփում
Հոդվածում քննության նյութ է դարձել Զմյուռնիայի հայկական տպագրության պատմական շրջափուլերից մեկը՝ 19-րդ դարի երկրորդ կեսը: Թեմայի վերաբերյալ հրապարակումները բազմաթիվ են, բայց դրանց մեջ ավելի շատ ներկայացվում են տարբեր ժամանակներում Զմյուռնիայում գործած առանձին տպարանները, մինչդեռ 19-րդ դարի երկրորդ կեսի զմյուռնիահայ տպագրությունը՝ որպես հայ տպագրության պատմության կարևոր մի օղակ, դեռևս ամբողջական ուսումնասիրության չի ենթարկվել:
Թեման ներկայացվում է հետևյալ ուղղություններով. ի՞նչ գործոններ են նպաստել Զմյուռնիայում հայկական տպագրության զարգացմանը, ի՞նչ ուղղություններով է ընթացել այդ զարգացումը, ինչպե՞ս են լուծվել տպագրական սարքավորումների, առանձին տպարանների ֆինանսական խնդիրները, ի՞նչ սահմաններ է ընդգրկել գրավաճառ ցանցը և արդյո՞ք ազդել է զմյուռնիահայ տպագրության կայացման վրա, ի՞նչ խնդիրներ են առաջացել օսմանյան գրաքննության պատճառով և այլն:
Բանալի բառեր՝ Զմյուռնիայի հայկական տպագրությունը, տպարաններ, տպագրիչներ, տպագրական սարքավորումներ, զմյուռնիահայ տպագրական արվեստ, գրավաճառ ցանց, օսմանյան գրաքննություն:
Ստացվել է 12.11.2022
Ընդունվել է տպագրության 29.03.2023
https://doi.org/10.51442/jgs.0041
Էջ 90-102
Ամփոփում
Մուդրոսի զինադադարից հետո Թուրքիայի ողջ տարածքով կազմակերպվում են հանրահավաքներ, հանդիպումներ, բողոքի ցույցեր, որոնց մասնակցել են և՛ թուրք կանայք, և՛ տղամարդիկ: Սակայն Զմյուռնիայի գրավումը 1919 թ. մայիսի 15-ին պատճառ, կարելի է ասել, պատրվակ է դառնում, որ թուրք կանայք ոչ միայն մասնակցեն բացօթյա հանրահավաքներին, այլև նախաձեռնեն դրանք: Այդ հանրահավաքները կազմակերպվում են որպես Զմյուռնիայի «հունական օկուպացիայի դեմ պայքար», որոնք սկսվում են առաջադեմ քաղաքներից, հրապարակներից, թաղամասերից, ապա լայնամասշտաբ և զանգվածային են դառնում Թուրքիայի ողջ տարածքով: Հատուկ դրանց կազմակերպման և այդ գործընթացը վարելու ուղղությամբ Մուսթաֆա Քեմալի (1934 թվականից՝ Աթաթյուրք) նախաձեռնությամբ ստեղծվում են կազմակերպություններ, ասոցիացաներ, հիմնադրամների մասնաճյուղեր, ինչպես նաև «Հավզա» շրջաբերականը:
Բանալի բառեր՝ թուրք կանայք, «Հավզա» շրջաբերական, Զմյուռնիա, «Ասրի» կանանց ասոցիացիա, «Ինաս» դարուլֆյունուն, Հալիդե Էդիփ Ադըվար:
Ստացվել է 25.12.2022
Ընդունվել է տպագրության 02.04.2023
https://doi.org/10.51442/jgs.0042
Էջ 103-114
Ամփոփում
2000-ականներից համաշխարհային հեռուստաշուկայում մեծ հանրայնություն վայելող թուրքական սերիալների երևույթը քննության է առնվել և՛ հասարակական-լրագրողական, և՛ ակադեմիական շրջանակներում։ Ուսումնասիրողները կարևորում են հեռուստանովելների (մասնավորապես պատմական թեմատիկայով սերիալների)՝ արտաքին լսարանին ուղղված քարոզչական գործառույթը՝ որպես «փափուկ ուժի» գործիք․ հեռուստանովելները, միևնույն ժամանակ, թուրք հեռուստադիտողին որոշակի ուղերձներ հասցնելու նպատակ ունեն։ Այս համատեքստում քննվում է ռեժիսորներ Յաղմուր և Դուրուլ Թայլան եղբայրների «Իմ հայրենիքը դու ես» (թուրք.՝ Vatanım Sensin) բազմասերիանոց ֆիլմը, որը ներկայացնում է գերության մեջ հայտնված թուրք սպա Ջևդեթի և նրա ընտանիքի պատմությունը։ Հեռուստադիտողը հայտնվում է 1919-1922 թթ. պայքարին, քաղաքի թուրք բնակչության գործողություններին։ Սերիալի բազմաշերտ սյուժեում միախառնվում են սիրային պատմությունները, հին գաղտնիքներն ու դավաճանությունները, անակնկալ բացահայտումները։ Քարոզչական տեսանկյունից հեռուստասերիալն ունի երկու կարևոր առանձնահատկություն՝ ընդգծված հակահունականությունը և քեմալական շարժման գովաբանությունը։ Մեր նպատակն է վերհանել հույն և թուրք կերպարների հակադրման հիմնական շերտերը, ներկայացնել հույներին հրեշացնելու գործընթացի առանձնահատկություններն ու թուրքերին հերոսացնելու հնարները։
Բանալի բառեր՝ թուրքական սերիալներ, Իզմիր, հույներ, քեմալական շարժում, փափուկ ուժ։
Ստացվել է 21.02.2023
Ընդունվել է տպագրության 17.04.2023
https://doi.org/10.51442/jgs.0043
Էջ 115-140
Ամփոփում
Զմյուռնիահայ «Արշալոյս արարատեան» քաղաքական, բանասիրական և առևտրական լրագիրն ուրույն տեղ ունի հայ պարբերական մամուլի պատմության մեջ։ Թերթի հիմնադիր և խմբագիր Ղուկաս Պալդազարյանը 38 տարի շարունակ լուսաբանել է Զմյուռնիայի հասարակական կյանքը և աշխարհում տեղի ունեցող քաղաքական իրադարձությունները՝ դրանց նկատմամբ պահպանելով անկողմնակալ մոտեցում։ Հայ պարբերական մամուլի պատմության մեջ «Արշալոյս արարատեան»-ը առանձնանում է Զմյուռնիայի հայ համայնքի կյանքի մասին հրապարակումներով, որոնք լրացնում և ամբողջացնում են Զմյուռնիայի տարեգրությունը։ Դրանք բազմաբնույթ են, հանգամանալից, երբեմն չափազանց մանրամասն։
«Արշալոյս արարատեան»-ի ուշադրությունից չէին վրիպում նաև հայաշատ մյուս գաղթօջախների կյանքն ու հասարակական գործունեությունը։ Թերթը բազմաթիվ հրապարակումներ էր նվիրում հայ գաղթօջախներում հիմնված կրթական, մշակութային ընկերությունների, միությունների ու կազմակերպությունների գործունեությանը։ Այս իմաստով հայ հասարակական մտքի և պարբերական մամուլի պատմության մեջ կարևոր են Կ․Պոլսի Համազգյաց ընկերության մասին թերթի հրապարակումները։ Այս ընկերության գործունեությունը հայ պատմագրության մեջ հիմնովին ուսումնասիրված չէ։ Համազգյաց ընկերությանը չի անդրադարձել անգամ հիմնադրման պահին Կ․Պոլսում լույս տեսնող միակ հայերեն «Հայաստան» թերթը։ Ընկերությանը բազմաթիվ հրապարակումներով անդրադարձել է զմյուռնիահայ «Արշալոյս արարատեան»-ը, որի դիրքորոշումը դրա գործունեության ու հայության կյանքում ունեցած նշանակության մասին առաջին անգամ ներկայացվում է սույն հոդվածում։
Բանալի բառեր՝ «Արշալոյս արարատեան» թերթ, Համազգյաց ընկերություն, Զմյուռնիա, Կ․Պոլիս, Մուրադյան վարժարան, մտավորականներ, ընկերություններ, կրթություն, լուսավորություն, առաջադիմություն, միասնություն, եղբայրություն:
Ստացվել է 30. 11. 2022
Ընդունվել է տպագրության 07. 02. 2023
https://doi.org/10.51442/jgs.0044
«Ցեղասպանագիտական հանդես»-ում հրատարակված բոլոր նյութերը կրում են Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 միջազգային լիցենզիան։