Ցեղասպանագիտական հանդես
ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԿՈՎԿԱՍՅԱՆ ՃԱԿԱՏԸ․ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐ ԵՎ ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅՈՒՆ
Միջազգային գիտաժողովի նյութեր Հայոց ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտ, ք. Երևան, 2014 թ. ապրիլի 21-22
ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ
Էջ 9-10
Ստացվել է` 22.07.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 11-24
Ամփոփում
Շուրջ հարյուր տարի է անցել XX դարի առաջին ցեղասպանությունից՝ Օսմանյան կայսրությունում իրականացված Մեծ եղեռնից: Չնայած այդ ոճրագործության սկիզբը հաճախ համարում են 1915 թ., սակայն կայսրությունում տիրող իրավիճակը, գաղափարական հոսանքների նոր միտումները, մասնավորապես պանթուրքիզմը, ի հայտ են եկել շատ ավելի վաղ՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմից էլ առաջ: Օսմանյան կայսրության իշխող շրջանակների գաղափարախոսությունը, որի նպատակն էր ստեղծել «Մեծ Թուրան»՝ պետություն, որը պետք է միավորեր բոլոր թուրքալեզու ժողովուրդներին օսմանների հովանու ներքո, ի վերջո հանգեցրեց կայսրությունում բնակվող հայերի և այլ քրիստոնյա ժողովուրդների ցեղասպանությանը: Մեսիանական այն գաղափարները, ըստ որոնց թուրքերը գերակայություն ունեին մյուս ազգերի նկատմամբ, մեր օրերում նույնպես, պահպանվել են, իսկ հայերի դեմ իրագործված հանցագործությունը մինչ օրս դեռ շարունակում են ժխտել վերջինիս կազմակերպիչների ու իրականացնողների ժառանգները:
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, պանթուրքիզմ, Առաջին համաշխարհային պատերազմ, «Մեծ Թուրան»։
Ստացվել է` 30.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 25-32
Ամփոփում
1914թ. օգոստոսին ստեղծվեց «Հատուկ կազմակերպության» Արևելյան վիլայեթների բաժանմունքը, որը ղեկավարեց Իթթիհատի ԿԿ անդամ դոկտոր Բեհաէդդին Շաքիրը: Բաժանմունքը գործունեություն էր ծավալում հետևյալ ուղղություններով`
ա. չեթեների (հրոսակախմբերի) ստեղծում, որոնք կանոնավոր բանակի հետ համագործակցությամբ պետք է կռվեին ռուսական զորքերի դեմ,
բ. ռուսական կովկասյան բանակի թիկունքում ապստամբության կազմակերպում ու ղեկավարում,
գ. Կովկասում լրտեսական ցանցի ստեղծում,
դ. հայ բնակչության տեղահանում ու ոչնչացում:
Կովկասյան ռազմաճակատում «Հատուկ կազմակերպության» Արևելյան վիլայեթների բաժանմունքի հրոսակախմբերը 1914թ. նոյեմբերի 2-ին գրավել էին Մուրգուլն ու Բորչքան, սակայն հետագա ռազմական բախումների ժամանակ լքել էին իրենց դիրքերը, ինչը լարվածություն էր ստեղծել բանակի և «Հատուկ կազմակերպության» միջև: Պատմության մեջ «Հատուկ կազմակերպության» Արևելյան վիլայեթների բաժանմունքը հայտնի դարձավ Տրապիզոնի և հայկական վեց նահանգների հայ բնակչության տեղահանության և ոչնչացման գործունեությամբ:
Բանալի բառեր՝ «Հատուկ կազմակերպության» Արևելյան վիլայեթների բաժանմունք, Բեհաէդդին Շաքիր, Արիֆ Ջեմիլ, հրոսակախմբեր, ապստամբություն, բուֆերային պետություններ, կողոպուտ, Հայոց ցեղասպանություն։
Ստացվել է` 11.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 33-41
Ամփոփում
Հայոց ցեղասպանության դեպքում պոլիտիցիդի մեկնարկը տրվեց 1915 թ. ապրիլի 24–ին, երբ սկսվեց հայ քաղաքական, հասարակական և մշակութային գործիչների զանգվածային բնաջնջումը։ Հայ գործիչները մեծ ներդրում են ունեցել Թուրքիայի գիտության և մշակույթի մեջ։ Հայոց ցեղասպանության ընթացքում զոհված նշանավոր հայ գործիչներից շատերը նախքան մահն ափսոսանք էին հայտնում թուրքերին իրենց մատուցած ծառայությունների համար։
Կոստանդնուպոլսի (Ստամբուլի) հայերի նկատմամբ պոլիտիցիդը շարունակվում է նաև ժամանակակից Թուրքիայում։ Ինչպես «Ակօս» թերթի խմբագրապետ Հրանտ Դինքի սպանությունը 2007 թ. հունվարի 19–ին, այնպես էլ հայ լեզվաբան Սևան Նշանյանի բանտարկությունն անհրաժեշտ է դիտարկել որպես քաղաքական հաշվեհարդարի մասնավոր դեպքեր։
Հայոց ցեղասպանության ընթացքում թուրքական իշխանությունների կողմից գործի դրված պոլիտիցիդի հիմնական արդյունքը դարձավ Թուրքիայի քաղաքացի հայերի հիմնական զանգվածի ապաքաղաքականացումը։
Բանալի բառեր՝ պոլիտիցիդ, հայ մտավորականություն, Հայոց ցեղասպանություն։
Ստացվել է` 02.07.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 42-56
Ամփոփում
Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Օսմանյան կայսրությունում տեղի էր ունենում հայերի, որպես ներքին թշնամիների կերպարի ձևավորում, ինչը թույլ էր տալիս հրահրել մահմեդական բնակչությանը մասնակցելու հայերի բնաջնջման գործընթացին: Հին նախապաշարումներին՝ հայերը որպես «անհավատներ», «ստորադաս խավ» և «բռնության համար հնարավոր թիրախ», գումարվեցին նոր՝ հայերն իբրև «շահագործողներ», «թուրքական բնակչության համար մրցակիցներ» և «ռուսների ու եվրոպացիների դաշնակիցներ» քարոզչական պիտակավորումներ: Բացի այդ առաջ քաշվեցին սպանությունն արդարացնելու մի շարք հայեցակարգեր, որոնցում կարևոր տեղ էր զբաղեցնում «Հայրենիքի փրկության գաղափարը»: Այն իր հերթին ուղեկցվում էր կայսրության հայ բնակչության ապամարդկայնացման քաղաքականությամբ: Բոլոր այդ գործընթացների միահյուսումը նպաստավոր միջավայր ստեղծեց օսմանյան կայսրությունում հայերի ցեղասպանություն իրականացնելու համար:
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, զանգվածային մասնակցություն,
Ցեղասպանական միջավայրի ստեղծում, սոցիալ-հոգեբանություն, քարոզչություն, թշնամու կերպարի ստեղծում։
Ստացվել է` 13.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 57-75
Ամփոփում
Բոլշեւիկեան յեղափոխութեանը հետեւող քաոսային մթնոլորտում, կովկասեան տարաբնոյթ եւ իրարամերժ ուժեր իրենց ազդեցութեան դաշտը տարածելով առճակատման անցան՝ իւրաքանչիւրը նախկին Ցարական կայսրութեան կովկասեան նահանգների տարածքային եւ ժողովրդագրական վերաբաժանումներն ի շահ իրեն իրականացնելու: Մուսաւաթականներ, հայ բոլշեւիկներ, Բոլշեւիկ Ռուսաստանի կենտրոնական իշխանութեան քաղաքականութիւնը վարող Բաքուի Սովնարկոմ, գերմանացիների եւ անգլիացիների դերակատարութիւն, բոլշեւիկների գաղտնի համաձայնութիւններ՝ գերմանացիների եւ Երիտթուրքերի հետ, մոլեռանդ թաթարների շարունակական յարձակումներ հայերի դէմ, ահա՛ կարեւորները այն գործօնների, որոնց անյաղթահարելի համադրութիւնը եկաւ խոչընդոտելու հայ ժողովրդի գոյատեւման տենչն ու յարատեւման պայքարը եւ դիւրացրեց օսմանեան բանակի յառաջխաղացքը դէպի Բաքու՝ իրագործելու համար օսմանեան վերջին ցեղասպանական գործողութիւնը հայերի դէմ՝ նախքան Պատերազմի աւարտը:
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանութիւն, Բոլշեւիկեան յեղափոխութիւն, Անդրկովկաս, Առաջին աշխարհամարտ։
Ստացվել է` 10.07.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 76-80
Ամփոփում
Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը նաև մի յուրօրինակ սահմանագիծ է կամ ելակետ ներհայկական խնդիրների լուծման իմաստով։ Մասնավորապես Հայոց ցեղասպանության ամենամյա հիշատակումների ժամանակ, որպես կանոն, շեշտադրումներն արվում են «ցեղասպանության զոհերին», երբեմն էլ, որպես լրացում, հիշվում են հայ ֆիդայիները, ինքնապաշտպանական մարտերը։ Սակայն այս «լրացումը», այնուամենայնիվ, մաս չի կազմում պաշտոնական, ինստիտուցիոնալ ձևակերպման, ինչը բերում է զոհի կաղապարի, զոհի մշակույթի գոյատևմանը նպաստելուն։ Մինչդեռ հայ զինվորականներն ակտիվորեն մասնակցել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ռազմական գործողություններին, իսկ Հայոց ցեղասպանության տարիներին Օսմանյան կայսրությունում տեղ են գտել հայերի մի շարք ինքնապաշտպանական կռիվներ։ Առաջարկվում է վերաիմաստավորել ապրիլի 24-ի հիշողության օրվա խորհուրդը և շրջանառության մեջ դնել «Հայոց ցեղասպանության զոհերի և ինքնապաշտպանական կռիվների հերոսների հիշատակի օր» բանաձևումը։
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, ինքնապաշտպանություն, հերոսներ, հիշատակի օր։
Ստացվել է` 17.07.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 81-91
Ամփոփում
Հոդվածը նվիրված է Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ծավալված կամավորական շարժմանը, որը հիմք է ծառայել ձևավորելու հայկական ազգային գաղափարախոսությունը: Այս ժամանակահատվածում հայ ժողովուրդը ենթարկվել է ֆիզիկական բռնության՝ իր բազմազան դրսևորումներով. ցեղասպանության հետևանքով նա ենթարկվել է ֆիզիկական բնաջնջման իր պատմական հայրենիքում։ Սկզբում ռուսական զորքերի հետ միասին, իսկ բոլշևիկյան հեղափոխությունից հետո` որպես ինքնուրույն ուժ, ակտիվ մասնակցություն է ունեցել Կովկասյան ճակատում ընթացող ռազմական գործողություններին. 1918-1920 թվականների ընթացքում իր հարևանների դեմ նա մի շարք ռազմական ընդհարումներ է ունեցել Հայաստանի Հանրապետության սահմանազատումների հետ կապված, մասնավորապես թուրքական բանակի հետ` արևմտյան ճակատում և թաթարական ուժերի հետ՝ հարավարևելյան շրջաններում, հիմնականում Ղարաբաղում։
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, հայ կամավորներ, Կովկասյան ճակատ, Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Հայաստանի առաջին հանրապետություն։
Ստացվել է` 03.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 92-116
Ամփոփում
Հայոց ցեղասպանության ականատես վերապրողներից 55 տարիների ընթացքում Հայաստանում և սփյուռքում իմ գրի առած, ձայնագրած, տեսագրած և ուսումնասիրած ժողովրդական 700 միավոր նյութերը ներկայացնում են Արևմտյան Հայաստանի (ինչպես նաև՝ Կիլիկիայի և Անատոլիայի) 150 տեղավայրերի հայության կյանքն ու բարքը, հասարակական, քաղաքական իրադարձությունները (գաղթն ու ջարդը) և նրանց բարոյահոգեբանական ցավագին ապրումներն ու մտորումները:
Ականատես վերապրողների հաղորդած հուշ-վկայությունները և երգ-վկայությունները վերաբերում են նաև Առաջին համաշխարհային պատերազմի Կովկասյան ճակատին, որը տեղի է ունեցել նրանց աչքի առաջ: Նրանք պատմել են թուրքական կառավարության զինահավաքի, զորահավաքի, Սարիղամիշի ճակատամարտի, արևմտահայության տխուր վիճակի, նրանց արդար ու ազնիվ ոգորումների (ընդվզումներ և ինքնապաշտպանական մարտեր), ինչպես նաև ռուսական զորքի ու կամավորների ուղեկցությամբ դեպի Արևելյան Հայաստան գաղթի մասին:
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, Օսմանյան կայսրություն, երիտթուրքեր, ականատես վերապրողների վկայություններ, ռուս զինվորներ, Կովկասյան ճակատ, Առաջին համաշխարհային պատերազմ։
Ստացվել է` 19.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
, ,
Էջ 117-139
Ամփոփում
1916 թ. գարնանը «Le Journal» ֆրանսիական օրաթերթի թղթակից Անրի Բարբին ժամանում է Էրզրում: Նա մեկն էր այն սակավաթիվ ֆրանսիացի լրագրողներից, ով Կովկասյան ճակատում ուղեկցել է ռուսական զորքերին, ինչը նրան հնարավորություն է տվել ականատեսը դառնալու ավերածությունների ու ոճրագործությունների, որին ենթարկվել է Հայաստանի բնակչությունը նախորդ՝ 1915 թվականին: Էրզրում հասնելուց հետո՝ մի քանի ամսվա ընթացքում Բարբին կարողանում է թարգմանիչ Զապել Եսայանի օգնությամբ հավաքել Հայաստանում զանգվածային սպանությունների մասին ականատեսների վկայություններ: Նա մի քանի հոդված է գրում «Le Journal»-ի համար, որոնք հետագայում վերատպվում են Ֆրանսիայում, ինչպես նաև այլ երկրներում հրատարակվող թերթերում: 1917 թ. նա հրատարակում է «Au pays de l’épouvante. L’Arménie martyre» գիրքը, որը 1919 թ. թարգմանվում է հայերեն ու ռուսերեն:
Հոդվածում վերլուծության են ենթարկվում ականատես՝ Անրի Բարբիի վկայությունների ձևն ու բովանդակությունը՝ հասկանալու համար նրա վկայությունների դերն Առաջին աշխարհամարտի համատեքստում հայկական ջարդերի գիտակցումը կառուցելու հարցում: Մեր վերլուծությունը նպատակ ունի պատասխանելու հետևյալ հարցադրումներին. ի՞նչ կառուցվածք ունի Բարբիի վկայությունը, պատմողական ի՞նչ ձևեր է նա օգտագործել (լրագրողական հաշվետվություն, դաշտային ուսումնասիրություն, ճանապարհորդական գրականություն, ցուցմունք): Որպես սկզբնաղբյուր՝ ինչպիսի՞ ներդրում ունեն նրա՝ Կովկասյան ռազմաճակատի վերաբերյալ թողած վկայությունները: Պատասխանելու համար այս հարցերին մեր բազմակողմանի մոտեցումները (պատմության համադրում, լեզվաբանություն և մեդիա ուսումնասիրություն) պահանջում են «մոռացված» Կովկասյան ճակատում տեղի ունեցած դեպքերի և դրանց գիտելիքի փոխանցման վերաբերյալ քննադատական վերլուծություն:
Բանալի բառեր՝ Բարբի, լրագրություն, Կովկասյան ճակատ, Հայոց ցեղասպանություն, հայ փախստականներ, մուլտիդիսցիպլինար մոտեցում։
Ստացվել է` 29.05.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 140-161
Ամփոփում
Հոդվածում ներկայացվում են Վանի ինքնապաշտպանության թեմայով գիտական շրջանառության մեջ դրված մի քանի պատմական միֆեր, որոնք նպատակ ունեն ժխտելու Հայոց ցեղասպանությունը. 1) Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մուսուլման բնակչության դեմ կիրառված հայկական «ահաբեկչությունն» ու «ցեղասպանությունը», 2) հայերի ապստամբ կերպարը, 3) Օսմանյան կայսրության հայ հպատակների ապստամբության և ռուսական բանակի հաջողությունների համաժամանակայնությունը, 4) Վանում վճռվելիք Հայկական հարցը՝ որպես Թուրքիայի վախճանի ծրագիր, 5) Վանի ապստամբությունը ստիպեց երիտթուրքերին դիմել ցեղասպանության, 6) Վանում հայերն իրականացրել են մուսուլմանների ցեղասպանություն, 7) Ռուսաստանը հայերի պաշտպանն է, 8) Աղբյուրների ոչ պատշաճ օգտագործումը սեփական մոտեցումների հիմնավորման համար, 9) Վանում հայկական պետության ստեղծում:
Ցույց են տրվում միֆեր ստեղծողների մոտեցումների անհամոզիչ բնույթը, կեղծարարության մեթոդները:
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանության ժխտում, Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Վանի ինքնապաշտպանություն, պատմության խեղաթյուրում։
Ստացվել է` 26.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 162-190
Ամփոփում
Ռուսական կայսրության տիրապետության տակ գտնվող լեհական տարածքներում բնակվող լեհերը լավատեղյակ էին Հայկական հարցին և Հայոց ցեղասպանությանը: Օսմանյան կայսրությունում հայերի վիճակի մասին բազմաթիվ հոդվածներ են տպագրվել մամուլում` սկսած 1878թ. Բեռլինի կոնգրեսից:
Լեհաստանում Հայկական հարցի վերաբերյալ հասարակական կարծիքի ձևավորման հիմնական գործոնը այնտեղ արդեն մի քանի սերունդ շարունակ բնակվող հայերն էին: Մյուս գործոնն, որն այս թեմային հնչեղություն է տվել, քաղաքական իրավիճակն էր: Կարևոր նշանակություն է ունեցել այն փաստը, որ այդ ժամանակ Լեհաստանը գոյություն չի ունեցել Եվրոպայի քաղաքական քարտեզի վրա: Հայերի բնաջնջումը տեղի էր ունենում Լեհաստանի բաժանման և երկրի անկախության համար մղվող պայքարի պայմաններում: Այսպիսով, Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցող իրադարձությունների վերաբերյալ լեհերի մեկնաբանությունները հանգեցին բազմաթիվ նույնացումների, որի հետևանքով լեհերը հաճախ սկսեցին համեմատել երկու ժողովուրդների ճակատագրերը: Միևնույն ժամանակ, լեհերն ուշադրությամբ հետևում էին Ցարական Ռուսաստանի և Օսմանյան կայսրության հարաբերությունների զարգացմանը` սպասելով հնարավոր պատերազմի, որի օգնությամբ լեհերը կարող էին վերականգնել իրենց պետականությունը:
Լեհերը Հայկական հարցի վերաբերյալ տեղեկություններ էին ստանում տարբեր աղբյուրներից՝ լեհական թերթերի կովկասյան թղթակիցներից, ինչպես նաև ռուսական, հայկական և արևմտյան ամսագրերի հոդվածների արտատպումներից ու թարգմանություններից: Հայոց ցեղասպանությունը լեհական մամուլում նկարագրվում էր հետևյալ արտահայտություններով՝ «հայերի կոտորածներ», «բնակչության բնաջնջում», «զանգվածային տեղահանություններ» և «բնաջնջման մեթոդական արշավ»: Լեհերը տեղյակ են եղել հայերի բնաջնջման մեթոդներին՝ ձերբակալություններ, սեռի և տարիքի հիման վրա կատարվող ընտրովի սպանություններ, կախաղանի և գնդակահարության միջոցով իրականացվող մահապատիժներ, տեղահանություն, խեղդամահ, բռնաբարություններ, կտտանքներ, երեխաների վաճառք մուսուլման ընտանիքներին, հավատափոխություն:
Բանալի բառեր՝ Հայկական հարց, Հայոց ցեղասպանություն, լեհեր, ցարական Ռուսաստան, պարբերական մամուլ։
Ստացվել է` 19.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 191-203
Ամփոփում
Թուրքիայում քաղաքացիության վերաբերյալ առօրյա պատկերացումներում ազգային ինքնությունը ինչպես միավորող, այնպես էլ պառակտող գործոն է: Այն մտնում է առօրյա կյանք համակարգված կամ անկանոն մնեմոնիկ պրակտիկաների միջոցով, պաշտոնական պատմումներում ներկայություն (օրինակ` Աթաթուրքի պաշտամունք) կամ բացակայություն (ցեղասպանության չճանաչում) ձևով: Այս մնեմոնիկ պրակտիկան բխում է լռության մշակույթից, որ տիրում է հետցեղասպանական Թուրքիայում:
Եթե թուրքերի դեպքում օսմանական անցյալի բացակայությունն անմիջապես լցվեց ծավալապաշտական թուրքականության տեսությամբ և Աթաթուրքի՝ որպես նորաթուխ հոր և նահապետի կերպարով, ապա հայերի վերապրումը վկայում է մի այլ տեսակի ինքնակերտման մասին, որտեղ բացակայում է սեփական տարածքային ինքնանույնացմանը բնիկ ներկայություն հաղորդելը կամ թուրքական կառավարության ու թուրք քաղաքացիների հետ առօրյա փոխհարաբերությունների քաղաքական օրակարգ մշակելը։
Բանալի բառեր՝ լռություն, հետցեղասպանություն, Հայոց ցեղասպանություն, Թուրքիա, առօրեականություն, ազգայնականություն(ներ), մշակութային ժառանգություն։
Ստացվել է` 10.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 204-217
Ամփոփում
Հոդվածում լուսաբանվում են Արևելյան Եվրոպայի երկրներում` Հունաստանից մինչև Չեխոսլովակիա, ապաստան գտած Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների պատմությունը, ինչպես նաև հայ փախստականների նկատմամբ վերոնշյալ երկրների կողմից տարվող քաղաքականությունը։ Որոշ դեպքերում իրականացվել է փախստականների տեղահանություն կամ այսպես կոչված «էվակուացում», ինչպես նաև լայն կիրառություն է ստացել «հայրենադարձության» և վերաբնակեցման քաղաքականությունը։ Մանրամասն ներկայացվում է՝ ինչպիսի մասնակցություն են ունեցել հունգարական իշխանությունները հայ փախստականների իրավական և հումանիտար աջակցությանն ուղղված Ազգերի լիգայի գործունեության մեջ, ինչպես նաև վերլուծության են ենթարկվում Հունգարիայի հայ համայնքի սոցիալ-տնտեսական բնութագրիչներն Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմների միջև ընկած ժամանակահատվածում։ Եզրակացվում է, որ փախստականների նկատմամբ Արևելյան Եվրոպայի քաղաքականության մեջ հումանիտար նկատառումներին տրվում էր երկրորդական նշանակություն, այն կապակցությամբ, որ էթնիկ բուլղար, հույն, հունգար և այլ ազգությունների փախստականների մեծ հոսքերի առկայությունը բացասաբար էր ազդում տնտեսության վրա։
Բանալի բառեր՝ հայ փախստականներ, հումանիտար օգնություն, հայրենադարձություն, Ազգերի լիգա, Արևելյան Եվրոպա, Հունգարիա։
Ստացվել է` 08.07.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 218-230
Ամփոփում
Ն. Մառի կողմից XIX դարի վերին և XX դարի սկզբին միջնադարյան Անի քաղաքում կազմակերպված հնագիտական պեղումները համընկնում են Օսմանյան կայսրությունում հայկական տեղահանությունների և զանգվածային կոտորածների հետ: Պեղումների ժամանակ Արամ Վրույրի կողմից արված լուսանկարներն արժեքավոր վկայություններ են Առաջին աշխարհամարտի տարիներին հայ ժողովրդի ոչնչացման վերաբերյալ: Անիի որոշ վանքեր և հուշարձաններ, որոնք լունկարվել են Արամ Վրույրի կողմից, ներկա պահին անհետ ոչնչացված են համարվում: Այս հուշարձանները մեծամասամբ կորսված են. որոշ կառույցների ճարտարապետական տեսքը դժվարությամբ է ուրվագծվում, մեծամասնությունն էլ ավերված է: Այս նկարները կարևոր են նաև այն առումով, որ մեզ թույլ են տալիս հասկանալ, որ ցեղասպանություն են համարվում ոչ միայն մարդկային կորուստները, այլ նաև ազգի մշակութային ժառանգության ոչնչացումը:
Բանալի բառեր՝ լուսանկարներ, թանգարան, Վրույր, եկեղեցի, հավաքական հիշողություն:
Ստացվել է` 04.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 231-257
Ամփոփում
Հայ ժողովրդի համար ճակատագրական դարձած Առաջին աշխարհամարտի տարիներին ամերիկահայությունը, համախմբելով իր ներգաղութային ողջ մտավոր, նյութական, հասարակական, կուսակցական և այլ կարողությունները, քաղաքական, դիվանագիտական, ռազմական, մարդկային և հնարավոր բոլոր այլ միջոցներով սատարել է հայրենի երկրի ու ժողովրդի պաշտպանությանը: Նրանք գործուն մասնակցություն են ունեցել Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում Հայկական հարցին ի նպաստ ջանքերին:
Ամերիկահայ բոլոր ազգային կուսակցությունները (Հայ հեղափոխական դաշնակցություն – ՀՅԴ, Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցություն – ՍԴՀԿ, Հայ սահմանադիր ռամկավար կուսակցություն – ՀՍՌԿ), ինչպես նաև անկուսակցա- կանները ստվար խմբերով մասնակցել են կովկասյան կամավորական շարժմանը՝ իրենց նպաստը բերելով ռուսական բանակի հաղթանակին:
ԱՄՆ-ից և եվրոպական երկրներից Կովկասում կամավորական շարժմանը մասնակցել է շուրջ 3.000 հայ:
Բանալի բառեր՝ ԱՄՆ-ի հայեր, կովկասյան կամավորական շարժում, կովկասյան ճակատ, Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Հայ հեղափոխական դաշնակցություն, Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցություն, Հայ սահմանադիր ռամկավար կուսակցություն:
Ստացվել է` 14.05.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 258-269
Ամփոփում
Հայոց ցեղասպանության տարիներին Համառուսաստանյան քաղաքների միությունը՝ ռուսական հասարակական կազմակերպությունը, մեծ աջակցություն ցուցաբերեց հայ գաղթականներին ոչ միայն Ռուսական կայսրության սահմաններում, այլև Արևմտյան Հայաստանի՝ ռուսական զորքերի կողմից գրավված տարածքներում, որտեղ բացվեցին սննդատու կայաններ, որբանոցներ, հիվանդանոցներ: Միության Կովկասյան կոմիտեի անդամները, որոնց շարքերում մեծ թվով հայեր կային, 1916-17 թթ. հավաքագրեցին հարյուրավոր անօթևան որբեր՝ Վանում (Ս. Գորոդեցկի), Երզնկայում (Ս. Թեհլիրյան, Ա. Պողոսյան), Բիթլիսում (Տ. Զորյան), Տրապիզոնում (Հ. Օհանջանյան):
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, Համառուսաստանյան քաղաքների միություն, գաղթականներ, որբեր, որբանոցներ, Արևմտյան Հայաստան, Առաջին համաշխարհային պատերազմ։
Ստացվել է` 17.06.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 270-283
Ամփոփում
Հոդվածի շրջանակներում փորձ է արվել արխիվային փաստաթղթերի, դեպքերին ժամանակակից մամուլի հրապարակումների և գործիչների հուշերի հիման վրա ներկայացնելու Մեծ եղեռնը վերապրած հայերի համար օգնության կազմակերպման աշխատանքները Երզնկայում և գավառում 1916 թ. հուլիսից 1917 թ. վերջն ընկած ժամանակահատվածում, երբ տվյալ տարածքը գտնվում էր ռուսական բանակի, իսկ այնուհետև՝ հայկական ուժերի վերահսկողության տակ:
Նպաստամատույց կազմակերպություններն ու մարմինները Երզնկայում գործունեություն են ծավալել երեք հիմնական ուղղություններով.
1. հայահավաքի կազմակերպում՝ թուրքական հարեմներում ու քրդերի մոտ պահվող՝ ցեղասպանությունը վերապրած հայ կանանց ու որբերի որոնում և ազատագրում,
2. վերապրածների խնամքի կազմակերպում՝ նրանց սննդով և բուժօգնությամբ ապահովում,
3. հայ գաղթականների՝ դեպի իրենց նախկին բնակության վայրեր վերադարձին և նրանց կենցաղի ու տնտեսությունների վերականգնմանն աջակցում:
Հայկական կառույցների և մասնավորապես Մոսկվայի հայկական կոմիտեի ու Սեբաստացի Մուրադի խմբի գործունեության շնորհիվ գերությունից փրկվեցին և ապահով վայրեր տեղափոխվեցին Մեծ եղեռնը վերապրած հազարավոր հայեր՝ գլխավորապես Դերսիմի լեռներում ապաստանած հայ փախստականներ և թուրքերի տներում պահվող կանայք ու երեխաներ:
Բանալի բառեր՝ Մեծ եղեռն, Երզնկա, փախստականներ, հումանիտար կազմակերպություններ։
Ստացվել է` 26.05.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 284-299
Ամփոփում
Վանի հայերի տարհանումը լայնորեն ներկայացվել է ամերիկյան մամուլում նկարների, ինչպես նաև պատկերազարդ հրապարակումների միջոցով: Նույն տարիներին՝ 1916-1918 թթ., Կովկասում հրատարակվել են լուսանկարչական ալբոմներ՝ Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության նկատմամբ կիրառվող վայրագությունների պատկերներով: 1916 թ. Օսմանյան կայսրության արևելյան շրջաններից ցարական բանակի նահանջի ընթացքում ամերիկյան միսիոներները, ովքեր հետևում էին հայ գաղթականներին, կապեր են հաստատում Հայկական և սիրիական օգնության ամերիկյան կոմիտեի հետ: Սա հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ ԱՄՆ հասած և Պետքարտուղարությունում հայտնված որոշ նկարներ ուղարկվել են հայրենիք վերադարձած ամերիկյան միսիոներների միջոցով:
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, լուսանկարներ, միսիոներներ, Հայկական և սիրիական օգնության ամերիկյան կոմիտե։
Ստացվել է` 24.07.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015
Էջ 300-306
Ամփոփում
Հոդվածում քննության է առնվում Ռաֆայել Լեմկինի «Հայկական կոտորած- ների վերաբերյալ համառոտ ձեռագիրը»: Հետազոտության մեջ ներկայացվում է, որ, օգտագործելով Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ մի շարք աղբյուրներ, դրանց հիման վրա Ռաֆայել Լեմկինը մի շարք փաստեր և վկայություններ է բերել Օսմանյան կայսրությունում հայերի նկատմամբ իրականացվող բռնի կրոնափոխության և մյուս ցեղասպանական գործողությունների վերաբերյալ, ապա վերլուծություններ կատարել՝ ըստ արժանվույն գնահատելով հայերի դիմադրական պայքարը:
Բանալի բառեր՝ Ռաֆայել Լեմկին, ձեռագիր, հայկական կոտորածներ, ցեղասպանություն, կրոնափոխություն, հայոց եկեղեցի, դիմադրական պայքար, ականատեսների վկայություններ:
Ստացվել է` 08.07.2015
Հրատարակվել է՝ 23.09.2015