Ցեղասպանագիտական հանդես
Հատոր 13, համար 1
ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ
Ամփոփում
Հայոց ցեղասպանության զոհերի թվաքանակի վերաբերյալ տվյալներ սկսեցին ի հայտ գալ արդեն 1915 թ. վերջերին — 1916 թ. սկզբներին, երբ հայերի բնաջնջման ծրագիրը տակավին ընթացքի մեջ էր։ Զոհերի թվաքանակի հաշվումներն այդ ժամանակ հետապնդում էին գործնական քաղաքական ու մարդասիրական նպատակներ` աղետի չափերը ներկայացնելու միջոցով օսմանյան կառավարության ոճրի մասին իրազեկել միջազգային հանրությանը, կասեցնել հայերի դեմ հալածանքները, վերապրած հայերին օգնելու նպատակով կազմակերպել հանգանակություններ:
Հայ զոհերի թվաքանակի հարցը շարունակեց արծարծվել նաև Առաջին աշխարհամարտից անմիջապես հետո՝ Հայկական հարցի առնչությամբ դիվանագիտական բանակցությունների շրջանում։ Այդ ժամանակ այն առաջին հերթին կարևորվում էր հայ ժողովրդի կրած մարդկային և նյութական կորուստների համար փոխհատուցում սահմանելու համատեքստում։
Ըստ 1916-1923 թթ. ընթացքում կատարված հաշվումների` Հայոց ցեղասպանության հիմնական փուլի ընթացքում (1915-1916 թթ.) զոհված հայերի թիվը մոտ մեկ միլիոն էր։ Ըստ ավելի մանրամասն հաշվումներ պարունակող աղբյուրների (Ա. Թոյնբի, Յ. Լեփսիուս և դրանցից սերվող աղբյուրներ)` այդ մեկ միլիոնից մոտ 600 հազարը զոհվել էին 1915 թ.՝ տեղահանության և կոտորածների ընթացքում, 400 հազարը` 1916 թ. Սիրիայի և Միջագետքի համակենտրոնացման ճամբարներում սովից ու համաճարակներից, այնուհետև` ճամբարների լուծարմանը հետևած գործողություններից։
Բանալի բառեր` Հայոց ցեղասպանություն, զոհերի թիվ, վիճակագրություն, Առնոլդ Թոյնբի, Յոհաննես Լեփսիուս, Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքարան։
Ստացվել է 09.04.2025
Ընդունվել է տպագրության 06.06.2025
Ամփոփում
Սույն հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել «դիմադրություն» եզրույթի ձևավորումը և գործածումը գիտական շրջանակներում՝ մասնավորեցնելով հասկացության կիրառումը ցեղասպանությունների՝ Հայոց ցեղասպանության, Հրեից հոլոքոստի և Ռուանդայի ցեղասպանության համատեքստում:
Նախքան ցեղասպանությունների մասին ուսումնասիրություններում հասկացության բնորոշումներին անդրադառնալը հոդվածում սահմանվում է, թե ինչ է դիմադրությունը, և պարզաբանվում են եզրույթին առնչվող որոշ հարցադրումներ: Հաջորդիվ հոդվածում ներկայացվում են «դիմադրություն» հասկացության զարգացումը, դրսևորման ձևերը, ինչպես նաև կիրառումը ցեղասպանությունների համատեքստում:
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, Հրեից հոլոքոստ, Ռուանդայի ցեղասպանություն, թութսի, հութու, դիմադրություն, պայքար, ինքնապաշտպանություն:
Ստացվել է 20.03.2025
Ընդունվել է տպագրության 30.04.2025
Ամփոփում
Հոդվածը ներկայացնում է աշխարհի 28 երկրների գրականության մեջ ստեղծված քիչ ծանոթ երկեր, որոնք ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն անդրադառնում են Հայոց ցեղասպա-նությանը։ Դրանք ընդգրկում են գրական բոլոր տեսակները՝ բանաստեղծություն, արձակ, թատերգություն և գրեթե բոլոր ժանրերը՝ պատմական, հոգեբանական, արկածային, երևակա-
յական, սարսափ, մանկական` ապահովելով խնդրի վերաբերյալ իրազեկությունն ամենատար-բեր ընթերցող շրջանակներում։
Հոդվածի մեջ չեն հիշատակվում միջազգային գրականության հայկական ծագումով հեղի-նակների երկերը (բացառություն են կազմում քառորդ հայկական արյամբ մի քանի հեղինակներ)։
Քանի որ սույն թեմայով մեծաթիվ փաստական նյութ արդեն իսկ առկա է 1996-ին հրա-տարակված «Հայկական հարց» հանրագիտարանում և առանձին երկրների գրականության մեջ եղեռնի թեմայի անդրադարձը ներկայացնող մենագրություններում, այդ իսկ պատճառով գլխավորապես ներկայացված են նշված աղբյուրներում տեղ չգտած, ինչպես նաև 1996-ից հե-տո ասպարեզ իջած գրական գործերը՝ առանց հավակնելու սպառիչ խոսք ասել։
Հոդվածը հիմնականում վերաբերում է միջազգային գրականության մեջ 1915 թվականի Մեծ եղեռնի արտացոլմանը, սակայն կան առանձին անդրադարձներ Օսմանյան կայսրության մեջ 1894–1923 թթ. հայոց տեղահանությանը և կոտորածներին, Բաքվի հայերի ջարդերին (1905, 1918, 1988, 1990)։
Հայոց ցեղասպանության մասին գրած օտարազգի հեղինակներն իրենց ստեղծագոր-ծությունները գրելիս մեծ մասամբ հենվել են տարբեր լեզուներով աղբյուրների, հիմնականում՝ Ցեղասպանության ոչ հայ ականատեսների և ժամանակակիցների վկայությունների հիման վրա։ Շատերը Եղեռնը ներկայացրել են վերապրածների ճակատագրերի (հաճախ՝ կանանց կամ երեխաներիի կերպարներով) և զգայացունց սիրավեպերի (հաճախ՝ հայուհու և թուրքի միջև) միջոցով։ Ոմանք ստեղծել են հորինովի կերպարներ, իսկ որոշ գրողներ հերոս են դարձրել պատմական դեմքերի։ Այլևայլ գործերում թռուցիկ հիշատակվել են Ցեղասպանությանն առնչվող տարբեր իրողություներ (հայ փախստականները, որբերը, թուրքերի հայատյացությունը և այլն)։
Հիշատակվող հեղինակների մեջ բազմաթիվ են տարբեր ազգերի գրականության մեջ համեստ տեղ գրավող հեղինակներ, կան նաև ականավոր անուններ (Ջոզուե Կարդուչի, Էռնեստ Բիրզնիեկս-Ուպիտիս, Ջոն Գոլսուորդի, Ջոն Չիվեր, Օլդոս Հաքսլի, Ֆազիլ Իսկանդեր, Սեմ Լունդվալ, Լի Հարվուդ, Ջոն Ափդայք, Ռիչարդ Կալինոսկի, Գոնսալո Գուարչ, Յորղոս Մոլեսկիս)։ Ուշագրավ են նաև թուրք և ադրբեջանցի գրողների երկերում հիշատակումները հայերի կոտորածների մասին։
Բանալի բառեր՝ Հայոց ցեղասպանություն, 20-րդ դարի միջազգային գրականություն, 21-րդ դարի միջազգային գրականություն, եղեռնի արտացոլում, հայուհու կերպար, արձակ, չափածո, թատերգություն։
Ստացվել է 02.03.2025
Ընդունվել է տպագրության 12.06.2025
«Ցեղասպանագիտական հանդես»-ում հրատարակված բոլոր նյութերը կրում են Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 միջազգային լիցենզիան։